Wynik pracy twórczej, świadczonej na rzecz zatrudniającego w ramach stosunku pracy, stanowi utwór pracowniczy. Czym dokładnie jest i kto posiada do niego osobiste i majątkowe prawa autorskie? Wyjaśniamy.
Utwór pracowniczy - definicja
Definicję utworu pracowniczego można ująć w jednym zdaniu - jest to dzieło, które stworzył pracownik w zakresie wykonywanych przez siebie obowiązków, wynikających z umowy o pracę. Mamy tu do czynienia ze sprzecznością - z jednej strony to pracownik stworzył dzieło, z drugiej natomiast pracodawca ma prawo do efektów pracy zatrudnionej przez siebie osoby. Wyjaśniają to w pewien sposób przepisy ustawy z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych:
| Art. 12. 1. Jeżeli ustawa lub umowa o pracę nie stanowią inaczej, pracodawca, którego pracownik stworzył utwór w wyniku wykonywania obowiązków ze stosunku pracy, nabywa z chwilą przyjęcia utworu autorskie prawa majątkowe w granicach wynikających z celu umowy o pracę i zgodnego zamiaru stron. 2. Jeżeli pracodawca, w okresie dwóch lat od daty przyjęcia utworu, nie przystąpi do rozpowszechniania utworu przeznaczonego w umowie o pracę do rozpowszechnienia, twórca może wyznaczyć pracodawcy na piśmie odpowiedni termin na rozpowszechnienie utworu z tym skutkiem, że po jego bezskutecznym upływie prawa uzyskane przez pracodawcę wraz z własnością przedmiotu, na którym utwór utrwalono, powracają do twórcy, chyba że umowa stanowi inaczej. Strony mogą określić inny termin na przystąpienie do rozpowszechniania utworu. 3. Jeżeli umowa o pracę nie stanowi inaczej, z chwilą przyjęcia utworu pracodawca nabywa własność przedmiotu, na którym utwór utrwalono. |
Przepisy regulujące kwestię utworu pracowniczego mają charakter względnie obowiązujący. Strony mogą więc ująć sposób i zakres nabycia praw autorskich w umowie o pracę lub w osobnym kontrakcie z zastrzeżeniami wynikającymi z rozdziału 5 ustawy. Jeżeli jednak strony nie ujmą tej kwestii w umowie lub jej założenia będą niewystarczające, będzie je obowiązywał przytoczony wyżej art. 12.
Pracodawca nabywa prawa autorskie do utworu pracowniczego, wyłącznie jeśli został on stworzony w ramach wykonywania obowiązków pracowniczych twórcy, czyli wtedy, kiedy są one ujęte w umowie o pracę lub wynikają z zakresu jego obowiązków. Utworem pracowniczym nie będzie natomiast dzieło, które powstało przypadkiem podczas wypełniania przez pracownika jego obowiązków. W takim przypadku pełnię praw do utworu posiada zgodnie z prawem pracownik, niezależnie od tego, czy materiały, których przy okazji użył, zostały opłacone przez pracodawcę i czy w procesie twórczym brał udział ktoś poza pracownikiem.
Nabycie autorskich praw majątkowych przez pracodawcę
Jak w przypadku każdego utworu prawa autorskie pierwotnie są własnością pracownika. Jeżeli strony nie uregulują tego inaczej w umowie o pracę lub innym kontrakcie, pracodawca zgodnie z art. 12 ust. 1 nabywa je dopiero z chwilą przyjęcia utworu, czyli po wydaniu oświadczenia woli na ten temat. Pracownik musi go ponadto dostarczyć. Co ważne, pracodawca nie może zmusić pracownika do przekazania dzieła - jedyne, co może zrobić, to wystąpienie z roszczeniami o niewykonanie obowiązków pracowniczych. Oznacza to, że od chwili ustalenia (czyli wykonania) aż do przekazania przełożonemu to pracownik jest właścicielem praw autorskich do utworu. Akceptacja utworu, tak ważna przy przeniesieniu praw autorskich do utworu, jest dorozumiana, jeśli pracodawca w ciągu 6 miesięcy od dostarczenia dzieła nie zawiadomi pracownika o jego nieprzyjęciu lub uzależnieniu przyjęcia od dokonania określonych zmian. Strony mogą ustalić inny termin i zawrzeć go w umowie o pracę.
Co szczególnie istotne, prawa autorskie do utworu pracowniczego nie wracają do pracownika po ustaniu stosunku pracy, jednak strony mogą ustalić sposób korzystania z utworu przez pracodawcę po rozwiązaniu lub wygaśnięciu umowy o pracę.
Co do zasady pracodawca nie musi uiszczać na rzecz pracownika dodatkowej opłaty za przekazanie utworu - zazwyczaj opłata za przeniesienie praw autorskich jest włączona do wynagrodzenia, chyba że strony uregulują tę kwestię inaczej.
Pola eksploatacji utworu pracowniczego
Jak wskazuje art. 41 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych, umowa o przeniesienie praw autorskich powinna zawierać wskazanie pól eksploatacji, na jakich pracodawca może go użytkować. Co ważne, w umowie można wskazać jedynie te pola, które są znane w chwili zawarcia umowy. Ponadto sposób korzystania z dzieła powinien być zgodny z charakterem i przeznaczeniem utworu oraz przyjętymi zwyczajami. Zasady co prawda nie odnoszą się ściśle do utworu pracowniczego, ze względu jednak na to, że dotyczą przeniesienia praw autorskich w ogóle, strony umowy o pracę powinny je respektować.
Jeżeli w umowie nie określono dokładnie pól eksploatacji, pracodawca i pracownik powinni wziąć pod uwagę następujące czynniki:
- statutowy zakres działalności pracodawcy (pracodawca powinien korzystać z dzieł jedynie w sposób nawiązujący do działalności, którą zajmuje się firma),
- przeznaczenie utworu,
- sposoby komercjalizacji utworów, z których korzysta pracodawca.
Pracodawca powinien także pamiętać, że nabywa prawa do utworu w granicach wynikających z celu umowy o pracę i zgodnego zamiaru stron. Jeżeli więc chciałby używać dzieła w innym celu, musi uzyskać zgodę pracownika i wypłacić mu odpowiednie wynagrodzenie.
Utworem pracowniczym będzie wyłącznie dzieło, które zostało stworzone na podstawie umowy o pracę, a nie umowy o dzieło, zlecenie czy w wyniku konkursu, nawet jeśli pracownik jest zatrudniony na umowę zlecenie, a rzeczywiście wypełnia obowiązki pracownika etatowego. Jeżeli w umowie o dzieło czy zlecenia nie znajdą się żadne zapisy dotyczące przeniesienia praw autorskich, zlecający nie będzie miał praw do utworu. W takim razie warto zawrzeć osobną umowę dotyczącą przeniesienia praw autorskich.
Rozpowszechnienie utworu pracowniczego przez pracodawcę
Pracodawca powinien rozpowszechnić utwór w ciągu 2 lat od jego przyjęcia. Jeżeli nie zrobi tego w tym terminie, zgodnie z art. 12 ust. 2 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych twórca może wezwać go na piśmie, aby przystąpił do rozpowszechniania. W przypadku bezskutecznego upływu tego terminu pracodawca traci prawo do utworu - w całości wracają one do pracownika.
Autorskie prawa osobiste a utwór pracowniczy
Status autorskich praw osobistych reguluje art. 16 ustawy:
| Art. 16. Jeżeli ustawa nie stanowi inaczej, autorskie prawa osobiste chronią nieograniczoną w czasie i niepodlegającą zrzeczeniu się lub zbyciu więź twórcy z utworem, a w szczególności prawo do: 1) autorstwa utworu; 2) oznaczenia utworu swoim nazwiskiem lub pseudonimem albo do udostępniania go anonimowo; 3) nienaruszalności treści i formy utworu oraz jego rzetelnego wykorzystania; 4) decydowania o pierwszym udostępnieniu utworu publiczności; 5) nadzoru nad sposobem korzystania z utworu. |
Przytoczone przepisy stosują się także do utworu pracowniczego, dlatego mimo przeniesienia autorskich praw majątkowych na pracodawcę, pracownik wciąż będzie miał prawo do dokonania czynności wskazanych w art. 16, a wszelkie zapisy umowne pozbawiające go ich są bezskuteczne.
Pracodawca nie może więc bez zgody twórcy przedstawić utworu pracownika jako własnego czy ingerowania w jego formę czy treść. Jeżeli jednak pracodawcy zależy, by pracownik nie egzekwował swoich praw osobistych, może umieścić w umowie klauzulę, w której strony postanawiają je nieco ograniczyć - na przykład przez okres pozostawania w stosunku pracy pracownik zobowiąże się do niepodpisywania swoich dzieł. Pracownik co prawda nadal będzie mógł w każdej chwili odwołać swoje oświadczenie, jednak pracodawca będzie mógł dochodzić swoich praw z tytułu niewykonania umowy przez osobę zatrudnioną.
